İlk Türk – İslam Devletleri_Test 1_Kpss Tarih Test Çöz

Karahanlılar, Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslam devleti olmaları yanında eski Türk geleneklerini devam ettirerek İslamiyet’in Orta Asya’da yayılmasını sağladılar. Kaşgar, Semerkant, Balasagun gibi şehirler de önemli Türk-İslam eserleri meydana getirdiler. Karahanlılar Dönemin de Yusuf Has Hacip, Kaşgarlı Mahmut, Ahmet Yesevi, Yükne ki Edip Ahmet gibi birçok Türk-İslam aydını yetişti. Ayrıca Karahanlı hükümdarları devletin ekonomik hayatını geliştirmek amacıyla önemli tedbirler aldılar. Birçok ülke ile ticari ilişkiler kurdular. Ticaret kervanlarının güvenliğini sağlamayı en önemli görevlerinden biri olarak gören hükümdarlar, ticaret mallarına zarar verenleri şiddetli bir şekilde cezalandırdılar. Yollar üzerine kervansaray (Ribat) denilen ilk tesisleri inşa ederek tüccarların rahatını ve güvenliğini sağladılar.

Selçuklular, Türk-İslam devletlerinin en büyüklerindendir. Oğuzların Üçoklar kolunun, Kınık boyuna mensupturlar. 10. yüzyılın sonu ile 11. yüzyılın başlarında İslam’ı kabul ettiler. Selçuklular, Orta Asya’dan Batı Anadolu dâhilMısır hariçbütün Ortadoğu ülkeleri, Akdeniz sahilleri,  Hicaz ve Yemen'den Rusya içlerine kadar yayılan hakimiyetin, muazzam bir kültür ve medeniyetin temsilcisidir.  Büyük Selçuklu Devleti Türkmenlerin yönetime küstürülmesi, Haçlı seferlerinin olumsuz etkisi ve Batınilerin zararlı faaliyetleri gibi nedenlerle zayıflayıp Karahitaylarla (Moğollarla) yapılan Katvan Savaşı'nın (1141) kaybedilmesi neticesinde yıkıldıktan sonra toprakları üzerinde;  Horasan Selçukluları,Irak Selçukluları, Suriye Selçukluları,Kirman Selçukluları ve Türkiye Selçukluları adıyla yeni Selçuklu devletleri kurulmuştur. Ayrıca bu Selçuklu devletlerinin yanı sıra Fars Atabeyliği (Salgurlular),Azerbaycan Atabeyliği (İldeniz oğulları),Şam Atabeyliği (Börüoğulları)Musul-Halep Atabeyliği (Zengiler) ve Erbil Atabeyliği (Beg-Teginoğulları) isimleri ile Atabeylik dediğimiz şehir devletleri ortaya çıkmıştır.

ATABEYLİK: Selçuklularda hükümdarın çocukları olan meliklerin eğitiminden atabeyler sorumluydu. Melikler, atabeyler eşliğinde önemli şehirlere yönetici olarak atanırlardı. Atabeyler, devlet ve askerlik işlerinde iyi yetişmiş, tecrübeli kimselerden oluşurdu. Melikler hükümdar olduklarında ise atabeyleri vezir ya da danışman yaparlardı. Atabeylerin, meliklerin iyi bir devlet adamı olmalarında gösterdikleri gayret ne kadar yararlı olmuşsa da melikleri taht için kışkırtmaları bir o kadar zararlı olmuştur. Hatta merkezî iktidarın gücünü kaybettiği durumdan yararlanan kimi atabeylerin, şehzadelere ait bazı toprakları ele geçirerek bağımsız devlet kurabildikleri de olmuştur. İşte Büyük Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra Selçuklu toprakları üzerinde ortaya çıkan Selçuklu devletlerinin yansıra beş tane de atabeylik kurulmuştur. Bunlar Fars Atabeyliği (Salgurlular), Azerbaycan Atabeyliği (İldenizoğulları), Şam Atabeyliği  (Börüoğulları)  Musul-Halep Atabeyliği (Zengiler) ve Erbil Atabeyliği (Beg-Teginoğulları) dir Harzemşahlar ise Doğu Anadolu’dan Maverâünnehir’e kadar hüküm süren, adeta Selçuklu devletinin vârisi olan bir Türk-İslam devletidir. Harzemşahlar sülâlesinin atası Anuş-Tegin isminde, Begdili Türk zümresine mensup bir kişidir. Anuş- tegin Selçuklu Sultanı Melikşah’ın saray hizmetinde bulunuyordu. Oğlu Kudbeddin Muhammed, Selçuklulara bağlı kalarak, Harzemşah unvanı ile bu bölgenin valiliğini üstlenmiştir (1097-1128). Nitekim Harzem valisi İl-Arslan, Sultan Sencer’in ölümü üzerine bağımsızlığını ilân etti (1157). Harzemşahların en büyük hükümdarı Alaaddin Tekiş’tir (1172 -1200). 1220’de bütün ülke Moğolların istilâsına uğradı. Celâleddin Harzemşah devleti yeniden toparlamak için uğraştıysa da başarılı olamadı. Moğollarla mücadele etti. İran'a gelerek Tebriz'i başkent yaptı.Daha sonra Anadolu'ya girerek Ahlat'ı aldı. Bu olay üzerine Anadolu Selçuklu Sultanı I.Alâeddin Keykubat ile Yassı Çemen'de 1230 yılında savaştı ve yenildi. Celalettin Harzemşah 1231 yılında öldü ve devleti dağıldı. Ölümü üzerine Harzemşahlar Devleti tamamen ortadan kalktı (1231).

Anadolu’ya ilk olarak giren Türkler Batı Hunlarıdır. Avrupa Hunlarının doğu bölümü ise Kafkas dağlarını aşarak Anadolu’yu istilâya başladılar Kafkaslar üzerinden Anadolu’ya yapılan seferleri Batı Hunlarının doğu kuvvet kumandanları Kursık ve Basık adındaki iki başbuğ yönlendiriyordu. AvrupaHunlarından sonra Türklerin Anadolu’ya ikinci gelişi Sabar/Sibirler tarafından olmuştu. Azerbaycan yoluyla Anadolu’ya girerek Doğu ve Orta Anadolu’yu istila edip çok sayıda ganimet ele geçirdiler. Bunların dışında Bulgar Avar, Peçenek, Uz, Kuman-Kıpçak Türkleri de Bizans ordusunda önemli hizmetlerde bulunmuşlardı. Bu Türkler Anadolu’nun yerleşme tarihinde önemli rol oynamışlardır. Bunlar Oğuz Türklerinden evvel Anadolu’ya gelmiş buralarını yurt edinmişlerdi Selçuklu oğuzları ise çağrı beyin ağabeyi Tuğrul Bey talimatı ile 1015-1020 tarihleri arasında cereyan eden Anadolu seferinin sonucunda batıya göç etmeyi ve Anadolu’yu yurt tutmayı devlet politikası haline getirmişlerdir.

İslam Devleti topraklarına katıldıktan sonra eyalet hâline getirilen Mısır, merkezden gönderilen valiler tarafından yönetiliyordu. Ancak zamanlaAbbasi halifelerinin otoritesi zayıflayınca eyaletlere tayin olan valiler merkezde kalarak, yerlerine naipler gönderdiler. Abbasi Devleti’ni parçalanma sürecine girdiği sırada Mısır’da vali olarak görevli olan Tolunoğlu Ahmet’in burada kendi devletini kurması ile birlikte 1000 yıl boyunca sürecek olan Türk egemenliği başlamış oldu. Ardından aşağıdaki sıra ile Türk İslam devletleri Mısır’a hâkim olmuşlardır. Tolunoğulları (868 – 905)  İhşidiler (Akşitler) (935 – 969) Eyyubiler (1174 – 1250)  Memlükler (1250 – 1517) Osmanlılar (1517 – 1881)

İran’da bulunan Samanoğulları Devleti bünyesinde birçok Türk boyu bulunmaktaydı. Bu boylardan birinin beyi olan Alp Tigin, Samanoğullarının Herat valiliğine atanmıştı. Herat ’ta zaman la güçlenen Alp Tigin, Samanoğullarının merkezî otoritesinin bozulmasından faydalanarak Gazne şehrini ele geçirdi ve bağımsızlığını ilan etti. Devletin başkenti kurulduğu bölge olan Gazne şehridir. Bu yüzden devlete de Gazneliler Devleti denildi. Alp Tigin ’den sonra devletin başına Sebüg Tigin geçti. Bu dönemde Gazne toprakları Hindistan’a kadar genişledi (979). Sebüg Tigin ‘den sonra oğlu Mahmut hükümdar oldu (997). Bu dönem Gaznelilerin en parlak dönemiydi. Gazneli Mahmut, ilk olarak Karahanlılarla ittifak kurarak Samanoğullarının varlığına son verdi. Horasan bölgesi Gaznelilerin eline geçti. Daha sonra Büveyhoğullarının baskısı karşısında kendisinden yardım isteyen Abbasi halifesine yardım etti. Halifeyi baskıdan kurtardı. Bu yardımı karşılığında Abbasi halifesi ona sultan unvanını verdi. Türk-İslam tarihinde sultan unvanını kullanan ilk hükümdar Gazneli Mahmut oldu. Sultan Mahmut Karahanlılar ile anlaşma yapıp devletin kuzeyini emniyete alınca yönünü Hindistan’a çevirdi. Gazneli Mahmut Hindistan’a 1000 yılında başlayan ve hayatının sonuna kadar sürecek olan 17sefer düzenledi. Sultan Mesut dönemin de, Gazneliler Hint seferine devam ettiler. Bu durumdan faydalanan Selçuklular giderek güçlenmeye başladılar. Tuğrul ve Çağrı Beyler idaresin de Horasan’a akınlar düzenlediler. Bu saldırıların her geçen gün artması ve durdurulmaması üzerine Sultan Mesut, bizzat Selçukluların üzerine yürüdü. 1040 yılında yapılan Dandanakan Savaşı’nda Gazneliler yenildi. Horasan, Selçukluların eline geçti. Zamanla Selçuklu Devleti’ne bağlanan Gaznelilerin varlığına Afganistan’ın yerli halkı olan Gurlular son verdiler (1187).

Bizans zamanında Konya bugünkü Alaeddin tepesine kurulmuş kutsal bir şehirdi. Malazgirt’ten kısa bir süre sonra Kutalmışoğlu Süleyman Toros dağlarını aşarak Orta Anadolu’daki birçok şehir ve kasabaları zapt ederekİznik’i kendisine başkent edinmişti. Bu olay 1075- 80 yılları arasında gerçekleşmiştir. Konya da bu tarihler arasında Türkler ’in eline geçecektir. 1095 yılında I. Haçlı dalgası başlayınca Haçlı orduları İstanbul’u geçerek Selçukluların ilk başkenti İznik’i zapt ettiler. I. Kılıç Arslan İznik’i Haçlıların işgaline bırakarak geri çekilmek zorunda kaldı ve hükümet merkezini Konya’ya taşıdı. Konya’nın başkent olma süreci Şehinşah ve Sultan Mesut ile devam etti. Ancak Konya’nın savunma ile ilgili problemleri Alaeddin Keykubat’a kadar sürmüştür. Alaeddin Keykubat dönemi ile beraber şehrin etrafına surların yapımı ile beraber Konya vazgeçilmez bir hükümet merkezi haline gelmiştir

ALTINORDA DEVLETİ: Altın ordu devleti 250 yıl yaşayan bir Türk-Moğol devletidir. XIII. yüzyılın ortalarından XVI. yüzyılın başına kadar hüküm sürmüştür. Cengiz Han, İrtiş nehri ve Balkaş gölünün batısındaki yerleri büyük oğlu Cuci’ye vermişti. Cuci, 1236’da çıktığı batı seferinde ülkesini genişletti. Ülkesi, Cuci Ülkesi adını aldı. Çok geçmeden memleket Cuci’nin iki oğlu Batu ve Ordu arasında bölüştürüldü. Ordu’ya verilen yerler Ak Ordu, Batu’ya verilen yerler de Gök Ordu diye anıldı. Bir süre sonra Batu’nun ülkesi Altın-ordu diye anılmaya başlandı. Devletin sınırları Karadeniz’in kuzeyindeki toprakları (Moskova da dâhil olmak üzere) içine alıyor, doğuda Hazar denizinin ötesine kadar uzanıyordu. Devlet XV. yüzyılda başlayan taht kavgaları sonucunda 1502’den sonra yıkıldı. Bu devletin yıkılması Rusların tarih sahnesine çıkışının önünü açmıştır. Altın Orda devletinin yıkılışında Timur’un seferlerinin etkisi olmuştur.

Moğol istilası tüm Ön Asya’yı hakimiyet altına aldığı gibi birçok bölgede üretim, ticaret ve posta örgütlenmelerini bozmuştur. Kültür, sanat ve ticaret yönünden Asya’da birçok şehrin yıldızı sönerken göçebe unsurların yanında şehirli esnaf ve zanaatkâr da bulundukları şehir ve kasabaları terk ederek kitleler halinde daha güvenli bölgelere göç etmişlerdir. Bu gelişmelerle doğrudan bir ilişkisi bulunan Anadolu’nun Türkleşmesi, tarihin bir dönemine yön vermesi bakımından önemlidir. Moğol baskısı ile ön Asya’da sıkışan Türk toplulukları batıya doğru göç etmeye başladılar Anadolu ‘ ya göç yolları tekrar işler hale geldi  XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren nüfus yoğunluğu az olan Anadolu coğrafyasının  etnik yapısı hızla büyük bir değişime uğramaya başladı. Türklerin bu coğrafyayı yağmalamaktan çok sahiplenmeye ve yerleşmeye yönelik eğilimlerinden dolayı batılıların deyimi ile Turchia olmaya başlamıştır. Haçlı Seferlerine başarıyla karşı koyan ve Bizans aleyhine genişleyen Anadolu Selçuklu Devleti, 1243’te bir Moğol ordusuna Kösedağ’ da yenilmesi ile siyasal birliğini kaybetti. Taht kavgalarını ve devlet adamlarının kendi aralarındaki rekabeti körükleyen Moğolların Selçuklu devletine iç ve dış müdahaleleri, askeri işgalleri ve ağır vergileri önemli sonuçlar doğurdu. Ekonomik çöküntü, toplumsal sarsıntılar ve Türkmen babalarının başkaldırıları ile Anadolu Selçuklu Devleti bir daha toparlanamayacak biçimde dağıldı ve Anadolu Türkmen beylerine kaldı.

Memluk Devleti, Eyyubiler Devleti’nden sonra Mısır’da kurulan bir Türk Devletidir. Eyyübi ordusu, Oğuz ve Kıpçak Türklerinden kurulmuştu. Küçük yaşta devşirilen Türk çocukları, eğitildikten sonra orduya alınırlardı. Bu askerlere Memluk(Kölemen)denirdi. Son Eyyubi Sultan’ının ölümünden sonra, bu devletin yönetimi ordu komutanı olan Aybek’in eline geçti. Türk asıllı olan Aybek, bir süre sonra hükümdar ilan edildi. Böylece Mısır’da Memluk Devleti kuruldu (1250).1250-1517 yılları arasında yaklaşık iki buçuk asır Mısır ve Suriye coğrafyasında hüküm süren Memlûklar, köle asıllı olmaları sebebiyle meşruiyet kazanmak amacıyla yoğun çalışmalara girmişlerdir. Bu konuda karşılarına çıkan iki önemli fırsatı olumlu bir şekilde kullanarak bir anda İslam âleminin hamisi mevkiine yükselmişlerdir. Bu fırsatlardan ilki; Moğolların 1260’da Ayn-Calût’ta Memlûkler tarafından ağır bir yenilgiye uğratılarak Orta-Doğu’daki ilerleyişini durdurmak zorunda kalmalarıdır. İkincisi ise; 1258 yılında Bağdat’ta ortadan kaldırılan Abbasi Halifeliğinin Mısır’da yeniden ihya edilmesidir. İslam âleminde meşruiyet kazanan Memlûk sultanları, bundan sonra içeride kendi aralarında hâkimiyet ve saltanat prensipleri oluşturma gayretine girmiştir. Devletin kanlı bir ihtilal sonucunda Kurulması daha sonraki yıllarda da “sultanı öldüren sultan olur” cümlesiyle özetlenebilecek bir prensip olarak kabul görecek ve yıkılışa kadar veliahtlık sistemi birkaç istisna dışında gerçekleşmeyecektir. .